Yaranma tarixi: 21 Mart, 2017

Əsl Azərbaycan və türk sözlərinin tapılması

Zaman keçdikcə bütün dillərdə olduğu kimi Azərbaycan (türk) dilinə də yeni terminlər əlavə olunmuşdur. Bunu üçün səbəb siyası, iqtisadi, mədəni, ticarət əlaqələri, elm və texnikanın inkişafı olub.

Alınma sözlər iki qrupa bölünür: ərəb-fars dillərindən alınma və rus, avropa dillərindən alınma sözlər.

Bu sözləri aşkar etmək üçün bir sıra qaydalar var. Bunların bəzilər bizə 100% dəqiq cavab verir, bəzilərində isə müəyyən istisnalar var. Ona gərə hər bir qaydanın yanında onun dəqiqliyini faiz ilə göstərəcəyik:

• Tərkibində yanaşı eynicinsli və müxtəlifcinsli saitlər olan sözlər(100%): saat, maaş, müalicə, ailə, təəccüb
• R samiti ilə başlayan sözlər(100%): rahat, rəhmət, rezin, real, relyef
• Tərkibində j samiti olan sözlər(100%): jalə, masaj, mesaj, müjdə, əjdaha
• Sonu o, ö, e saitləri ilə bitən sözlər. Daha dəqiq desək, əgər bu üç sait birinci hecadan sonra rast gəlinirsə bu Azərbaycan sözü deyil (100%): kino, forte, metro, piano, təvazö
• Sonu qoşa samitlə bitən birhecalı sözlər(100%): hədd, sədd, fənn, həll, şəkk
• Sonu qoşa samitlə bitən birdən çox hecası olan sözlərin də əksəriyyəti alınmadır: nəhəng, ahəng, sentyabr, qonokokk. Bununla belə Azərbaycan sözləri də rast gəlinir: pələng, çərpələng. Ona gərə bu sözləri 60% dəqiqliklə alınma söz sayacağıq.
• Sözün əvvəli ak- və ya af- ilə başlayırsa bu alınma sözdür(80%): Akif, Afaq, Afət, akvarium, afərin, affekt
• Söz əvvəlində əsaitindən sonra b, f, v, q, d, hsamitlərinin işləndiyi sözlər alınmadır(80%): əbəs, əfsun, əvəz, ədəd, əhsən, və s.
• i və ü ilə başlayan əksər sözlər alınmadır(80%): izah, inşa, üfüq, ünvan, iblis, ibrət. İstisna olaraq üç sözünü göstərmək olar.
• Söz əvvəlində q samitindən sonra i və ü saitlərinin işləndiyi sözlər alınmadır(90%): qismət, qüssə, qüvvə, qibtə, qida, qişa, qitə, qübbə, qürur, qüdrət, və s.
• Söz əvvəlində msamitindən sonra ö və üsaitlərinin işləndiyi sözlər alınmadır(90%): mömin, mülk, müəllim, müsbət, müxtəsər, müstəntiq, müsyö, möcüzə, möhkəm, və s.
• -dar, -kar, -baz, -pərvaz, -keş, -saz, -xana, -şünas, -pərəst, -stan, -xor şəkilçiləri adətən alınma sözlərə qoşulur (55%). Amma şəkilçi olduqları üçün böyük ehtimalla təxmin etmək olmaz.
• var, ver, vur sözləri və onlardan törəyənlərdən başqa dilimizdə v ilə başlayan milli söz yoxdur. Bu o demək deyil ki, bu üç söz ilə başlayanların hamısı Azərbaycan sözləridir, məsələn: vergül sözü fars sözüdür, vuruq, vurnux isə Azərbaycan sözləridir. Ona görə əgər söz v samıtı ilə başlayıb, lakin var, ver, vur ilə başlamırsa bunu da 100% dəqiqliklə qeyri-milli söz saymaq olar. Amma bu üç sözdən biri ilə başlayarsa, onda 70% dəqiqliklə Azərbaycan sözü sayacağıq.
• Ahəng qanununu pozan sözlər: dahı, məharət, cəza, buldozer, memar. Burada da istisnalar var: ilxı, işıq, ilğım, ilan, inam, quzey, inanmaq, işarmaq, iraq. Ona gərə bu sözləri 75% dəqiqliklə alınma sayacağıq.
• Əvvəlində iki yanaşı samit gələn sözlər: kran, briqada, start, plaş, brezent, ssenari. Burada da istisna var: srağagün milli sözdür. Ona gərə bu sözləri 70% dəqiqliklə alınma sayacağıq.
• Tərkibində eyni qoşa samit olan sözlər: təyyarə, mürəbbə, hiddət, amma, rəssam, müddət. Bu şərt daxilində milli sözlər də var: səkkiz, doqquz, addım, əlli, tullan, hoppan. Ona gərə bu sözləri 70% dəqiqliklə alınma sayacağıq.
• Ön şəkilçili sözlər, yəni əvvəlində a-, ba-, bi-, la-, na- ön şəkilçiləri işlədilən sözlər: anormal, amorf, baməzə, bivəfa, bikef, laməkan, nacins, naümid, nataraz. Burada başqa bir problem çıxır. Ön şəkilçini kökdən ayırmaq o qədər də asan olmadığı üçün, bütün bu hərflərlə başlayan sözlərə baxarkən kiçik dəqiqliklə bu sözləri alınma saymaq olar. Biz a saiti ilə başlayan sözləri 10% dəqiqliklə (çünki bura alma, ata, ana), ba, bi, la, na hərfləri ilə başlayanları isə 25% dəqiqliklə (bura baba, bibi, laçın, narın kimi Azərbaycan sözləri də daxil olacaq) alınma sayacağıq.

İndi isə Azərbaycan sözləri olmasına əsas verən şərtləri yazaq

• Sonu -aq, -ək, -q ilə bitən sözlər öz sözlərimizdir: daraq, ələk, ipək və s.
• Sonu -ar, -ər  ilə bitən sözlər öz sözlərimizdir: qatar, cəpər, capar v. s.
• Sonu -ır  ilə bitən sözlər öz sözlərimizdir: cadır, qatır v. s.
• Sonu -ma, -mə ilə bitən sözlər öz sözlərimizdir: düymə, qiymə v. s.
• Sonu -nc ilə bitən təkhecalı sözlər Azərbaycan sözləridir: dinc, tunc, künc v. s.

Amma bu qaydaları nəzərə ala bilməyəcəyik. Çünki biz burada təkcə sözün başlanğıc formasını yoxlamırıq. Yuxarıdakı sonluqlar isə şəkilçi də ola bilər.

Bu qaydalardan kənara çıxan Azərbaycan və alınma sözləri lüğət kimi saxlayıb yoxlayacağıq. Yoxlama zamanı ilk olaraq verilən sözün lüğətdəki sözlərlə başlaması müəyyənləşdirilir. Tapılarsa 100% alınma və ya Azərbaycan sözü sayılır. Sonra istisnası olmayan qaydalarla yoxlanır. Uyğunluq olarsa 100% alınma sayılır. Sonra isə dəqiqliyi 100%-dən az olan qaydalar yoxlanır. Hər bir növbəti qayda yoxlanarkən dəqiqlikdən kənarda qalan hissənin faizi hesablanıb əvvəlkini üzərinə gəlinir. Bunu misal ilə izah edək.

Sentyabr sözü ahəng qanununa tabe deyil. Deməli 75% dəqiqliklə alınma sözdür.
Sonunda qoşa samit var. Deməli 100-75=25 və 25-in 60%-i edir 25*0.6=15%.
Bunu da 75-in üzərinə gəlirik. 75+15=90%
Deməli sentyabr sözü 19% dəqiqliklə alınma sözdür.

Qonokokk sözü qoşa samitlə bitir. 60% dəqiqliklə alınmadır. Yerdə qalır şübhəli 40%.
Tərkibində eyni qoşa samit var, deməli 40-in da 70%-ni tapıb 60%-in üzərinə gəlirik. 40*0.7=28%. Deməli, 60+28=88%. Bu dəqiqliklə qonokokk sözü alınma sözdür.

Əgər sözün alınma olması dəqiqliyi 50%-dən az olarsa, onda 100%-dən həmin dəqiqliyi çixib sözün (100-dəqiqlik)% ilə Azərbaycan sözü olmasını iddia edirik.

Azərbaycan sözləri üçün bir qayda da var ki, sonu k hərfi ilə bitən Azərbaycan sözlərı saitlə başlayan şəkilçi qəbil edərkən k hərfi y-ya keçir (dəstək - dəstəyi, dəstəyə). Alınma sözlərdə isə olduğu kimi qalır (mühərrik – mühərrikin, mühərrikə, Babək – Babəkə). Amma bu qayda şəkilçi ilə əlaqəli olduğu üçün bunu istifadə edə bilməyəcəyik.

Deyilənləri parktik olaraq burada yoxlaya bilərsiniz.

Digər məqalələr

Hecalama

Azərbaycan mətnini hecalara ayırmaq üçün müəyyən qaydalar var. Ən birinci qayda odur ki, Əvvəlcə onu deyək ki, sözlərdə olan saitlərin sayı qədər heca var. Samit səs özündən sonrakı saitin yaratdiği hecaya daxil olur..